Okres wczesnodynastyczny
Okres wczesnodynastyczny nastąpił po okresie Dżemdet Nasr i obejmował lata około 2900 – 2350 p.n.e. Dzielił się na trzy podokresy i dopiero podczas ostatniego z nich piśmiennictwo uczyniło na tyle wyraźny postęp, że pozostawiło pewne świadectwa typu historycznego. Poprzedzający go drugi podokres był pogrążoną w półmroku epoką epickich i heroicznych opowieści, „bohaterskim wiekiem” Sumeru.
Źródła rekonstrukcji historii sumeryjskiej w okresie wczesnodynastycznym, zarówno w szerokim sensie, jak i historii politycznej oraz wydarzeniowej, są skąpe. Niedostatek źródeł jest odczuwalny do tego stopnia, że sama istota historii może zostać zakwestionowana, ponieważ od właściwego rozumienia historii należy wymagać nie tylko zapewnienia spójnego i sensownego opisu, ale również tego by mógł on sprostać rygorystycznym testom wiarygodności.
Powszechne ubóstwo źródeł oraz fakt, że mają one często tylko ograniczony związek z najważniejszymi historycznymi pytaniami, nie zobowiązuje do wiary w prawie nic, poza kwestiami niewielkiej wagi. Aby zatem spróbować zrekonstruować dzieje należy wkroczyć w obszar uzasadnionych przypuszczeń, co poważnie ogranicza wiarygodność stwierdzeń historyków. Dodatkowo toczą się również dyskusje na temat wiarygodności i wartości takich źródeł, jak na przykład "Sumeryjska lista królów" (Ryc.1), "Inskrypcja z Tummal" czy epos "Gilgamesz i Agga", których, jak się okazuje, celem nadrzędnym nie był ścisły przekaz historyczny. Wykorzystanie tych utworów do rekonstrukcji dziejów, jak i poszukiwanie w nich „ziarna prawdy” lub „rdzenia historycznego” postulowane niekiedy w literaturze jest problematyczne. Wobec niedostatku rzetelnych źródeł informacje pochodzące z różnych gatunków piśmiennictwa mogą być uwzględniane, ale mogą stanowić tylko dodatkowy, hipotetyczny argument, który nie może być uznany za ścisłą i w pełni wiarygodną informację o charakterze historycznym.
Poza nielicznymi i krótkimi inskrypcjami wotywnymi najwięcej informacji pochodzi z Girsu - stolicy państwa-miasta Lagasz - natomiast przekazy historyczne dotyczące innych miast są wyrywkowe i nieliczne. Poza ogólnymi stwierdzeniami nie ma jasnego i kanonicznego obrazu dziejów wczesnodynastycznego Sumeru. Wiele elementów układanki brakuje, więc te które są można ułożyć na różne sposoby.
Państwa-miasta
Nieustanne zmiany koryt rzek i duży stopień ich zamulenia sprawiły, że miasta-państwa były w tym czasie optymalnym rozwiązaniem politycznym. Ich powierzchnia była identyczna z zasięgiem systemów nawadniających, najczęściej zakreślanym przez granice naturalne: rzeki i ich dopływy.
Rola polityczna każdego państwa była uzależniona od stopnia niezmienności koryta rzeki. Dlatego każda próba połączenia państw-miast w jeden organizm, opierący się na systemie irygacyjnym o szerszym zasięgu z góry skazana była na niepowodzenie. Z tego też powodu również duże monarchie, które zachowały lokalne systemy irygacyjne nie były długotrwałe.
Miasto-państwo jako forma politycznej i ekonomicznej organizacji społeczeństwa miało jednak określone ramy rozwoju. Liczebny wzrost ludności oraz potrzeby aparatu państwowego przy niezmiennej wydajności pracy musiały powodować kryzysy. Jednym z możliwych rozwiązań było zagospodarowanie ugorów, znajdujących się poza granicami państwa-miasta, jednak było to równoznaczne z koniecznością rozwoju systemu irygacyjnego, co często kolidowało z interesami sąsiadów.
Sprowadzanie całej historii wczesnodynastycznej Sumerów wyłącznie do problemów związanych z irygacją byłoby uproszczeniem. Rozwój i upadek tamtejszych organizmów politycznych uzależniony był od różnych czynników. Ważną rolę odgrywały stosunki z ludami ościennymi: Elamitami, Semitami czy ludami górskimi. Ważne było usytułowanie państwa-miasta w stosunku do najważniejszych szlaków handlowych.
Okres wczesnodynastyczny pierwszy WDI
Okres wczesnodynastyczny pierwszy umownie datowany jest na lata 2900-2700 p.n.e. Proces znikania wsi i wynikające stąd zjawisko rozrostu większych ośrodków, który został zapoczątkowany jeszcze przed nastaniem okresu wczesnodynastycznego, dotknął nawet centralną część Sumeru, wokół miasta Uruk, która stanowiła dotąd ostatnie miejsce azylu dla wiejskiego osadnictwa. Wynikało to, być może, z nadejścia ostatecznej i decydującej fazy zewnętrznego naporu ludności semickiej, lecz bardziej prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że powstanie ligi Kiengi (czyli sojusz miast sumeryjskich) skutecznie powstrzymało zewnętrzną inwazję, a brak wewnętrznego bezpieczeństwa, którego dowodzi właśnie zniknięcie wsi, spowodowany był wewnętrzną rywalizacją, wojną wszystkich przeciwko wszystkim. Kolejnym efektem tego stanu rzeczy było otoczenie się w tym okresie dużych miast potężnymi murami.
Motywy wojen były różnorodne i złożone: rywalizacja pomiędzy sąsiednimi miastami-państwami o żyzne tereny graniczne, żądza łupów i panowania, cechująca ambitnych, wojowniczych władców, a także wzrastające pragnienie wewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa - odległy cel, do którego mogła doprowadzić tylko hegemonia jednego ośrodka rządzącego. Pamięć o długotrwałym panowaniu miasta Kisz w pierwszym okresie wczesnodynastycznym stanowiła w tym wypadku zachętę do walki o osiągnięcie tego idealnego stanu.
Okres wczesnodynastyczny drugi WDII
Drugi okres wczesnodynastyczny umownie datowany jest na 2700-2500 p.n.e. W dalszym ciągu charakteryzował się walką wewnętrzną o hegemonię nad Sumerem. Uporczywe wojny doprowadziły do rozwoju większych, silnie obwarowanych miast. Wojenny przywódca albo król - lugal, który w mitach był jeszcze wybierany tylko na okres walki militarnej, stał się, w wyniku permanentnego stanu wojny, osobą piastującą swe stanowisko bez ograniczenia czasowego.
Obowiązkiem króla było utrzymywanie dobrych stosunków z bogami, by zapewnić gospodarczą pomyślność i dobre zbiory całej wspólnocie, o co wcześniej troszczył się król-kapłan, który tytułował się jako en lub patesi. W miastach-państwach, w których utrzymywało się stanowisko króla-kapłana, stan permanentnej wojny zmuszał go do przyjęcia na siebie również obowiązków przywódcy militarnego.
Tytuły króla-kapłana en i króla-wodza lugal noszone były przez władców głównych miast, panujących nad większymi, dość luźno zespolonymi organizacyjnie terytoriami. Pojawił się również nowy tytuł ensi (a dokładniej ensiak), noszony przez władców mniejszych niezależnych miast. Tytuł ten oznaczał „kierującego en pracami ak rolnymi si” i pierwotnie odnosił się do zarządcy sprzężaju należącego do gminy. Ponieważ jednak osły, które zaprzęgano do pługa, ciągnęły też wozy wyruszające na wojnę, ensi mógł z tego powodu zarządzać również wspólnotą w okresie wojny albo przy wykonywaniu jakichś ważnych publicznych zadań. Tytuł ten, używany na określenie niezależnego władcy miasta, rozpowszechniony był tylko w III tysiącleciu p.n.e. U schyłku tego tysiąclecia, za panowania III dynastii z Ur, ensi zaczynał oznaczać zarządcę prowincji, sprawującego swą funkcję z ramienia króla Ur. Następnie słowo to powróciło do swego pierwotnego znaczenia, określając kierownika zespołu zaprzęgowego i w tym sensie wchodzi w skład określenia ensi (ak)-gal, „główny zarządca prac ornych”.
Jedna z najstarszych inskrypcji królewskich w języku sumeryjskim pochodzi z leżącego na północ od Sumeru Chafadżi (starożytne Tutub). Na fragmencie alabastrowego naczynia zachowały się znaki "ME-bara-[si]". Drugi fragment kamiennego naczynia zawiera napis, który brzmi: ”ME-bara-si, król Kisz”. Identyfikacja tego władcy z Enmebaragesim, chociaż hipotetyczna, jest powszechnie przyjęta. Jest to jedyny wczesnodynastyczny władca Kiszu, którego panowanie można potwierdzić dzięki współczesnym mu inskrypcjom. Historyczności pozostałych władców Kiszu, znajdujących się na Sumeryjskiej liście królów nie można dowieść. Przypuszcza się, że Enmebaragesi panował w drugim okresie wczesnodynastycznym (WDII) oraz, że miasto Chafadżi/Tutub znajdowało w granicach terytorium, którym władał. Inskrypcje mówią też o pacyfikacji Elamu przez tego króla i rozbrojenie go w celu zapobieżenia zbrojnemu najazdowi na Sumer.
Epos "Gilgamesz i Agga" mówi, że synem Enmebaragesiego był Agga, który został pokonany przez Gilgamesza, króla Uruku. Sumeryjska lista królów potwierdza tę wersję. Według tego dokumentu ostatnim władcą I dynastii z Kiszu był Agga, a potem władza królewska przeszła do Uruku. O ile można wywnioskować ze wzmianek zawartych w opowieści, Gilgamesz, szukając schronienia jako zbieg, został wcześniej gościnnie przyjęty przez Aggę w Kiszu. Agga prawdopodobnie osadził Gilgamesza na tronie Uruku po to tylko, by doczekać się jego buntu.
Drugim władcą związanym z Kisz był Lugal-ud. Nie wiadomo jakimi jeszcze innymi miastami władał ten król. Jego inskrypcja pochodzi z pałacu królewskiego w Kiszu i brzmi „Lugal-ud, król”. Fakt, że została ona wyryta na jednym z zachowanych elementów fryzu, który przedstawia jeńców prowadzonych przez żołnierzy oraz bankiet odbywający się prawdopodobnie po wygranej bitwie, świadczy, że był on królem walecznym i zwycięskim.
Nieco więcej zachowanych inskrypcji dotyczy Mesilima. Znaleziono je w Adab i w państwie-mieście Lagasz. Poza nim samym wymienieni są w nich lokalni władcy, co świadczy o dwustopniowej hierarchi władzy z Mesilimem jako zwierzchnikiem. Inskrypcja z Adab mówi o odprawianiu przez niego rytuału burgi w miejscowej świątyni E-sar, natomiast z Lagaszu o rozstrzygnięciu sporu granicznego z miastem Umma, co świadczy o jego wysokiej pozycji. Również jedno z przysłów mówi o zbudowanej przez niego świątyni, która mieściła się w Sippar lub w Larsie. Panowanie tego króla przypada na początek okresu WDII, ale nie jest możliwe ustalenie dokładnej daty sprawowania przez niego rządów.
Mesilim tytułował się „królem Kiszu”, jednak tytulatury tej używało wielu innych władców, o których nie można z pewnością powiedzieć, że rzeczywiście rezydowali w tym mieście. Istnieją pewne wątpliwości czy Mesilim faktycznie pochodził z Kiszu, jednak powszechnie przyjęta jest teza, że tak było.
Teksy pochodzące z miasta Szuruppak informują, że na przełomie okresów WDII i WDIII działała ponadregionalna administracja, której celem było przeciwstawienie się poważnemu zagrożeniu militarnemu. Mowa w nich o kontyngentach mężczyzn z różnych miast Sumeru, dużych grupach żołnierzy oraz mobilizacji pracowników z różnych działów gospodarki i administracji. Są również wzmianki o bitwach i wodzach. W krótce potem Szuruppak zostało zniszczone i spalone, zapewne w trakcie działań wojennych. W obliczu tego zagrożenia z miastami południa współpracowało Kisz, które było kilkakrotnie wspominane w tej dokumentacji. Nie ustalono czy związek miast południowych znajdował się pod kontrolą Kiszu, czy pozostawał niezależny i utrzymywał tylko dobre stosunki z niedawnym suzerenem.
Wróg, przeciwko któremu organizowano się militarnie, nie został wymieniony w dokumentach, ale Szuruppak nie ma żadnych kontaktów z miastem Ur, które było w tamtym czasie bardzo ważnym sumeryjskim ośrodkiem. Nie ma też żadnej wzmianki o Ur w dokumentach. Jeśli istotnie tak było, to Ur zapewne nie występowało samo przeciwko tak potężnej koalicji. Za najbardziej prawdopodobnych sojuszników, choć musi to pozostać w sferze domysłów, są Elam oraz Mari.
Okres wczesnodynastyczny trzeci WDIII
Okres wczesnodynastyczny trzeci umownie datowany jest na lata 2500-2350 p.n.e. W tym okresie sytuacja polityczna uległa zmianie. Czasy stały się niespokojne, nasilały się konflikty zbrojne pomiędzy państwami-miastami, a kilku z walecznych królów sumeryjskich przyjmowało tytuł „króla Kiszu”. Tytuł ten był używany przez silnych i dążących do ekspansji władców, których ambicje wykraczały poza teren rodzimego państwa-miasta i którzy rościli sobie prawo do zwierzchności nad ziemiami na północ od Sumeru. Znaczenie tytułu „król Kiszu” jest bardzo dyskusyjne i różnie interpretowane.
Interpretacja dosłowna oznacza faktyczne sprawowanie władzy nad Kiszem, a ściślej nad ziemiami północnymi, których symbolem i być może najważniejszym ośrodkiem mogło być to miasto, choć nie musiało to wcale oznaczać trwałego podboju, ale na przykład rajd zbrojny, połączony ze zdobyciem łupów. Tytuł ten mógł równie dobrze być pozbawiony odniesień geograficznych i oznaczać autorytarny sposób sprawowania władzy, który był charakterystyczny dla tego regionu.
Pierwszym władcą, który tytułował się w ten sposób, ale nie pochodził z Kiszu był Meskalamdug. Mówią o tym inskrypcje znalezione w Mari oraz w Grobowce Królewskie w Ur. Tytułu tego używał również jego syn Mesanepada. Agresywna polityka i interwencje militarne królów z Ur poza rodzimym obszarem są bardzo prawdopodobne. Odnalezienie inskrypcji dotyczących dwóch powyższych władców daleko na północy w Mari, może świadczyć o sojuszu, bądź o wpływach, sięgających bardzo daleko od ojczystego miasta. Był to, sądząc z na przykład z wyposażenia Grobowców Królewskich, zawierających wiele luksusowych wyrobów z egzotycznych surowców, okres rozkwitu i bogactwa Ur. Na pewno jednym z jego źródeł była dalekosiężna wymiana. W tej sytuacji koncepcja sojuszu z Mari, które kontrolowało szlaki wzdłuż Eufratu, wydaje się prawdopodobna. Z pewnością jednym z celów koalicji mogło być wyeliminowanie Kisz, jako ośrodka, stanowiącego konkurencję i zagrożenie.
Kolejnym władcą, który nazywał siebie „królem Kiszu” był Eannatum z Lagaszu. Z jego własnych inskrypcji wynika, że pokonał i zdobył między innymi Ummę, Ur, Uruk, Kisz (jako kraj Subartu) i Elam. Ataki wrogów musiał często odpierać na własnym terytorium. Pokonał i przegnał wojska koalicji Elamu, Subartu i Arua. Ze Stelli Sępów (Ryc.2) znany dosyć dokładnie jest konflikt o sporne tereny z Ummą, wspieraną przez Kisz. Przynajmniej dwukrotnie były górą wtedy wojska królów Lagaszu. Arbitrem w sprawie tego sporu, który swoje korzenie miał w przeszłości, był, jako suzerem obu tych ośrodków we wcześniejszych czasach, król Kiszu - Mesilim.
Kolejnymi władcami o tytulaturze „królowie Kiszu” byli królowie Uruku: Lugal-sila-si, Ur-zage i Lugalkiniszedudu. Niewiele wiadomo o ich działalności i nie jest pewne czy ich panowanie faktycznie roztaczało się na teren Kiszu. Lugalkiniszedudu oprócz sprawowania funkcji ena w Uruku był też królem w Ur oraz zawarł przymierze z jednym ze znaczących władców Lagaszu – Enmeteną. Dokładne znaczenie polityczne tego sojuszu nie jest znane, to prawdopodobnie, po wcześniejszych sukcesach Enmeteny, miał na celu wzmocnienie władcy Uruku, który wedle wszelkiego prawdopodobieństwa rozciągał swoje wpływy na teren Nippur i Kisz.
Inskrypcja władcy Kiszu Utuka/Utuba, pochodząca w końca okresu WDIII nie zawiera tytułu „król Kiszu” – władca używa skromniejszego tytułu ensi. Prawdopodobnie pod koniec tego okresu Kisz było bardzo osłabione lub zależne od innego ośrodka.
Kolejnym wczesnodynastycznym władcą, który pozostawił informacje o znacznych wpływach poza swoim rodzimym miastem był En-szakusz-Ana, który twierdzi, że pokonał i złupił Akszak i Kisz oraz schwytał jego władcę Enbi-Isztara, a skarby zdobyte w obu miastach złożył w świątyni Enlila w Nippur.
Pod koniec okresu wczesnodynastycznego, czyli ok. roku 2350 p.n.e., sumeryjskie państwa-miasta przeżyły się. Na krótki czas na hegemona wybił się władca państwa-miasta Ummy Lugalzagesi, który swoją stolicę ustanowił w mieście Uruk. Podbił również Lagasz i wszystkie miasta Sumeru oraz obszar na północ od Sumeru, a także zjednoczył je pod swoim panowaniem. Po 25 latach prowadzenia ciągłych wojen i podbojów, został pokonany przez władcę Akadów Sargona, który przejął władzę po Lugalzagesim, zakładając nową stolicę w mieście Akad. Na skutek tych wydarzeń Sumer popadł w zależność od obcych dynastii na okres ponad 200 lat.
data utworzenia: 26.06.2014
ostatnia aktualizacja treści: 03.09.2017
źródła:
Północna Mezopotamia w okresie wczesnodynastycznym – Dorota Ławecka
Historia bliskiego Wschodu w starożytności - Julia Zabłocka
Cywilizacje starożytne - praca zbiorowa pod redakcją Arthura Cotterella Zapomniany Świat Sumerów – Marian Bielicki
Tajemnice Glinianych Tabliczek – Antoni Mierzejewski