Okres Uruk
(ok. 3750 r.p.n.e. - ok. 3100 r.p.n.e.)Okres Uruk to epoka dziejowa Mezopotamii, która obejmuje większą część lub nawet całość IV tysiąclecia p.n.e., ale zakres czasowy jego istnienia jest sporny - niektórzy badacze zamykają go w latach 3750-3150 p.n.e., inni w latach 4000-3100 p.n.e., a jeszcze inni w latach 4300-3450 p.n.e. Obejmuje ona na terenie miasta Uruk warstwy archeologiczne od VIII do IVa. Największym miastem tej epoki był Uruk, od którego wzięto jej nazwę i które to mogło być wtedy jednocześnie największym miastem świata.
Okres ten charakteryzuje się swoistą kulturą, której twórcami byli najprawdopodobniej Sumerowie. Cechuje ją rozwój urbanizacji, pojawienie się pierwszych struktur politycznych, a także nowy styl w ceramice, monumentalna architektura oraz rozwój techniki, wraz z wprowadzeniem wielu innowacji jak zastosowanie radła w rolnictwie, kół do wozów transportowych, koła garncarskiego szybkoobrotowego oraz pierwsze próby wytopu miedzi. Najważniejszym wynalazkiem w tym okresie było jednak pismo, które okazało się niezbędne do sprawnego funkcjonowania gospodarki i dalszego rozwoju cywilizacji.
Rozwój miast
Okres Uruk był czasem rewolucji urbanistycznej. We wczesnej fazie tej epoki, w pierwszej połowie IV tys. p.n.e. podobnie jak w poprzedniej, zwanej Ubajd, krajobraz osadnictwa południa Mezopotamii stanowiły liczne wsie i gdzieniegdzie występujące większe osiedla o niewielkich rozmiarach – poniżej 10 hektarów powierzchni. Osiedla te były regularnie względem siebie rozmieszczone i niektóre z nich mogły być religijnymi i gospodarczymi centrami regionów.
W średnim i późnym okresie zaszły w tym obszarze znaczne zmiany. W pobliżu Eridu i Ur, mniejsze osady zostały najwyraźniej opuszczone, a na północy wokół miasta Nippur i Abu Salabich, występowały już tylko większe ośrodki. W późnym okresie zjawisko to rozszerzyło się na południe, wzdłuż głównego biegu Eufratu na odcinku od Abu Salabich do miasta Adab - gdzie występowały tylko większe miasta, bez wsi między nimi. Zjawisko to nie występowało w centralnej części kraju i wokół Uruku liczne wsie między miastami występowały aż do okresu wczesnodynastycznego, kiedy zniknęły one i stamtąd.
Prawdopodobnie na skutek migracji ludności z interioru do dużych miast, wiele z nich nagle zwiększyło swoją powierzchnię nawet do 70 hektarów. Zaistnienie tej sytuacji tłumaczy się wzrastającą liczbą najazdów koczowniczych plemion semickich, wobec których ludność wiejska była bezbronna, zatem musieli szukać schronienia w większych ośrodkach lub przenosić się w głąb kraju. Najwyraźniej początkowo najazdy kierowane były tylko na rejony przygraniczne. Zagrożenie dla życia mieszkańców mogły też już stanowić zwiastuny, tego co się będzie działo w okresie wczesnodynastycznym, czyli wojny między samymi państwami-miastami.
Być może przyczyny takiego wzrostu mają jeszcze inne uzasadnienie, jak na przykład nieoczekiwany napływ ludności spoza Mezopotamii albo korzystnym zmianom klimatycznym. Pewne jest jednak, że trend ten trwał niemal do końca IV tys. p.n.e. Pod koniec okresu Uruk, miasto Uruk zajmowało powierzchnię około 100 hektarów, a ponad połowa miast południowej Mezopotamii znajdowała się w jego pobliżu. Nagły rozrost osiedli sprawił, że zmiany w strukturze społecznej były nieuniknione.
Zmiany społeczne
Struktura społeczna uległa komplikacji, ponieważ więzy rodowe traciły znaczenie na rzecz więzów terytorialnych i być może zaczęły powstawać pierwsze państwa. Teksty archaiczne, odciski pieczęci cylindrycznych oraz sztuka dostarczają informacji o tych zmianach. Jako motyw narracyjny bardzo często zaczęła pojawiać się brodata postać, ubrana w spódnicę oraz czapkę pasterza przedstawiana w scenach kultowych – składanie ofiar, karmienie trzody, podróż łodzią wraz ze zwierzętami Inanny, a także rolnych, wojskowych oraz w trakcie polowania na dzikie zwierzęta. Był to władca, u którego podkreślano rolę kapłana, obrońcy i opiekuna mieszkańców.
Na przedstawieniach z Wazy z Uruku król jest ukazany podczas składania ofiary bogini Inannie. Na kolejnych pasach znajdują się nadzy słudzy oraz kapłani, niosący dary. Jeszcze niżej przedstawiono udomowione zwierzęta oraz rośliny wyrastające z rzeki. Sceny wyraźnie pokazują hierarchię społeczną – na dole rośliny i zwierzęta, a na górze władca oraz bóstwo. W okresie Uruk po raz pierwszy role społeczne zostały pokazane w sztuce figuralnej i motyw ten przewijał się przez kolejne tysiąclecia w sztuce Starożytnego Wschodu.
Ten typ artefaktów znajdowano w Uruku w warstwach V-IVa, a także w osiedlach z tego samego okresu na obszarze całego Bliskiego Wschodu. Zbieżność tych znalezisk poza miastem Uruk i jego najbliższym otoczeniem, skłania do postawienia teorii, dotyczącej ekspansji politycznej Uruku oraz kontroli nad ziemiami na północ i wschód poprzez utworzenie kolonii kupieckich.
Być może najwyższą władzę w ustroju tego okresu sprawowało zgromadzenie - unkin - które na czas wojny wybierało przywódcę wojskowego - lugal - albo naczelnika na czas pokoju - en. Władza świecka i władza religijna w okresie Uruk, podobnie jak w późniejszych państwach mezopotamskich, nie była rozdzielona, dlatego król-kapłan, czyli en mógł być jedną osobą. Zgromadzenie to sądziło również przestępców. Echa tego ustroju można odnaleźć w eposie "Gilgamesz i Agga z Kisz", kiedy to król Uruku radził się starszych i zgromadzenia wojowników w sprawach wojny.
Struktury polityczne
Demokracja plemienna ma swoje lokalne korzenie, jest odpowiednikiem dla wspólnoty wiejskiej lub niewielkiej grupy plemiennej i posiada odpowiedniki w tego typu społecznościach na całym świecie. Ustrój ten w Sumerze znalazł zastosowanie również w dużych miastach i podległych im ziemiach. Najszerszą organizacją tego typu była Liga Nippur lub też związek miast Kiengi, przymierze wszystkich głównych miast Sumeru, których przedstawiciele spotykali się na naradach w tym ośrodku, celem uzgodnienia planów wspólnie podejmowanych akcji. Wydatki z funkcjonowaniem ligi pokrywane były solidarnie przez jej wszystkich członków.
Powstanie takiego przymierza mogło być skutkiem tylko bardzo poważnego zagrożenia. Wspomniany wcześniej napór obcych ludów na granice Sumeru, utrzymujący się przez cały ten czas, stanowił zapewne właściwą przyczynę powstania ligi.
Ekspansja kultury Uruk
W początkach epoki miały miejsce masowe zasiedlania północnych, poprzednio prawie niezamieszkałych, regionów wokół Abu Salabich i miasta Nippur, które było zamieszkałe już wcześniej. Następnie Sumerowie skolonizowali tereny dalej na północ, zwane później Północną Babilonią albo Akadem. Świadczą o tym charakterystyczne nazwy miast zakończone na -k (Akszak, Asznunak), które porównywalne są z południowymi Szuruppak lub Larak.
Innym argumentem na kolonizację tej części Międzyrzecza są sumeryjskie wpływy w panteonie północy i rejonu Dijali. Maksymalny zasięg ekspansji kultury Uruk osiągnął górną Mezopotamię, a nawet Syrię. Gospodarka na tych obszarach opierała się głównie na uprawach zbożowych, zatem prawdopodobnie wtedy zostało zastosowane radło.
Ekspansja wpływów Uruk odbywała się w dwóch kierunkach. Z jednej strony w kierunku północnym, wzdłuż Eufratu i dalej na północ do Syrii i Anatolii. Na docelowym obszarze ekspansji wciąż jednak występowały miejscowe kultury chalkolityczne. Drugim kierunkiem ekspansji był wschód, czyli Suza oraz jej okolice. W okolicach Uruku, w Suzie i na północy, nad łukiem Eufratu występowała niemalże identyczne ceramika, gliptyka i architektura. Ekspansja miała charakter importu gotowych rozwiązań, a nie była klasyczną ekspansją kulturową.
Powodem rozprzestrzeniania się kultury było prawdopodobnie zapotrzebowanie na surowce, których brakowało w południowej Mezopotamii. W Anatolii i Iranie dostępna była miedź. Według mniej prawdopodobnej hipotezy, w południowej Mezopotamii nastąpił kryzys, a ludność szukała bardziej dogodnych obszarów do życia, które nadawałyby się pod wypas zwierząt i pod uprawy rolne. Trzecia teza głosi, że lokalne elity przejęty kulturę południa, gdyż była ona atrakcyjna.
Powstawały wielkie kompleksy architektoniczne, takie jak E-anna, co było przejawem nadwyżek produkcji żywności, pozwalającej na rozwój innych dziedzin niż rolnictwo. Pojawili się pierwsi rzemieślnicy zajmujący się produkcją w sposób ciągły i profesjonalny.
Badacze rozpoznali unikalną kulturę północnej Mezopotamii, która rozwijała się obok kultury Uruk, co sugeruje, że metody ekspansji były dosyć skomplikowane, ale nie ulega wątpliwości, że okres Uruk, ze swoimi innowacjami był kluczowym etapem w dziejach nie tylko Sumerów i Mezopotamii, ale także całego Bliskiego Wschodu. W fazie Uruk IV ekspansja Sumerów załamała się na skutek napływu na zajęte przez nich tereny semickiej ludności, prawdopodobnie przodków Akadów. Migracja tego ludu miała odbywać się stopniowo i w ciągu długiego czasu. Od tego momentu kultura sumeryjska zaczęła przechodzić do defensywy w konfrontacji z kulturą nowego ludu.
data utworzenia: 19.03.2015
data ostatniej aktualizajci treści: 14.06.2016
źródła:
Cywilizacje starożytne - praca zbiorowa pod redakcją Arthura Cotterella
Północna Babilonia w okresie wczesnodynastycznym - Dorota Ławecka
Gilgamesz i Agga z Kisz
Archeologia Starożytnego Bliskiego Wschodu - notatki z wykładu opracował Paweł Borycki / wykład prowadzony przez dr hab. Dorotę Ławecką oraz dr hab. prof. UW Barbara Kaim
Tajemnice Glinianych Tabliczek - Antoni Mierzejewski
CDLI Wiki