Pieczęcie cylindryczne
Pieczęcie cylindryczne były reprezentatywnym rodzajem sztuki nie tylko Sumerów, ale także wszystkich późniejszych ludów Mezopotamii. Były to niewielkie – od 1 do 10 cm - walce wykonane najczęściej z kamieni półszlachetnych, z wyrytymi na nich różnymi scenami. Poprzez rolowanie walca w miękkiej glinie odciskał się obraz powstający z negatywu, jaki był wyżłobiony na jego powierzchni. Sceny wyryte w pieczęciach odnoszą się zazwyczaj do wierzeń, mitologii i kultu, lecz trudno je interpretować.
Pieczęcie były nawlekane i noszone jako naszyjnik lub bransoletka. Często służyły do podpisywania dokumentów. Wykorzystywano je także jako plomby drzwiowe, np. do zamykania magazynów i do zabezpieczania towarów, przywożonych do miasta. Ceniono je w nie tylko ze względu na odcisk, jaki zostawiały w plastycznym materiale, ale także za piękno kamieni półszlachetnych oraz za mikroskalę wyrzeźbionych na nich napisach i obrazach, które wyposażone były w najdrobniejsze szczegóły, a mierzyły zaledwie milimetry.
Pieczęcie cylindryczne robiono z agatu, chalcedonu, lapis lazuli, steatytu, marmuru, kwarcu, serpentynu, hematytu i jaspisu, kryształu górskiego a najwybitniejsze egzemplarze tworzone były ze srebra i złota.
Studiowanie pieczęci cylindrycznych to zagłębianie się w unikalny, piękny i miniaturowy wszechświat odległej kultury. Przedstawienia zawierają dosyć szeroką gamę poszczególnych działań, zarówno przyziemnych jak i doniosłych. Każda pieczęć jest niewielką kapsułą czasu, odzwierciedlającą różne motywy i style, które były popularne w czasach, w których żył jej twórca. Przetrwały one do naszych czasów w ogromnej ilości i pozwalają lepiej zrozumieć rozwój sztuki starożytnego Bliskiego Wschodu. Ikonografię z pieczęci można znaleźć na stelach, terakotowych płytkach, płaskorzeźbach i malowidłach ściennych.
Głównym motywem przedstawianej narracji w okresie Uruk oraz Dżemdet Nasr było ukazywanie króla w towarzystwie jeńców wojennych lub niewolników (Ryc.1). Różnice społeczne były pokazywane za pomocą wzrostu postaci, pozy oraz stroju. Tematy stanowiły też wzory fantastyczne, mityczne zwierzęta (Ryc.2) i wzory geometryczne, które określano stylem brokatowym, wywodzącym się jeszcze z czasów prehistorycznych. Charakterystyczna jest w nim ornamentalność przedstawień, a czytelność rysunku nie ma w zasadzie znaczenia.
Po 2500 p.n.e. zarysował się nowy styl, który nazywa się dekoracyjnym reliefowym. W jego narracji zaczęły dominować sceny rytualnego bankietu, przedstawienia bóstw w otoczeniu fantastycznych postaci oraz walki Gilgamesza i Enkidu z potworami. W okresie tym, który trwa do roku 2400 p.n.e. oprócz scen figuralnych pojawiały się również na pieczęci inskrypcje z imieniem autora. Artysty nadal jednak nie interesuje ludzkie ciało, więc przedstawia je w uproszczonej wersji, bez odwzorowania szczegółów anatomii.
Kolejna zmiana nastąpiła w okresie akadyjskim. Główne różnice miedzy starszymi motywami na pieczęciach to przede wszystkim jasna, czytelna i nieprzeładowana kompozycja, w której zostawiało się sporo wolnej przestrzeni (Ryc.3). Większość kompozycji miało układ heraldyczny, co nadawało niektórym wyobrażeniom charakter ornamentalny. Wszystkie motywy ukazane były w ruchu, czyli odwrotnie niż wcześniejsze, które z reguły były statyczne. Wizerunki na pieczęciach akadyjskich są również lepiej dopracowane w kwestii szczegółów niż wczesnosumeryjskie.
Sceny z pieczęci cylindrycznych z tego okresu były zarówno fantastyczne jak i realne. Te realne przedstawiają ludzi w trakcie orki, prac ogrodowych czy polowania (Ryc.4). W scenach polowania często przedstawia się człowieka walczącego ze zwierzęciem, które stoi na tylnych łapach i dorównuje mu wzrostem. Widać napięcie i zaangażowanie obu stron (walka Gilgamesza z lwem). Wybór kompozycji i tematów jest duży. Spotyka się tu świat legend, eposów, mitów, w których występują fantastyczne stwory - np. ptak-człowiek albo siedmiogłowa hydra. Pieczęcie były swojego rodzaju ilustracjami do sumeryjskich eposów. Przykładem jest przedstawienie lecącego na orle Etany lub rybaka Adapy z naręczem ryb, których nałapał dla swego boskiego ojca albo liczne sceny z eposu o Gilgameszu.
Gilgamesz pojawia się na pieczęciach głównie w okresie akadyjskim, w którym doceniano wyobrażenie człowieka jako indywidualności, eksponując jego przymioty - siłę, odwagę, przezorność, co znalazło odbicie w sztuce. Dzieki pieczeciom akadyjskim można wniknąć w sedno życia i odczuć artystycznych okresu akadyjskiego. Wcześniej było to niemożliwe, ponieważ artysta był skrępowany ścisłymi kanonami, wynikającymi z religijno-magicznej koncepcji świata. Nie mięli możliwości przedstawiania innych tematów niż obowiązujące. Dopiero w okresie akadyjskim, dzięki nowym warunkom życia, nastała znaczna swoboda artystyczna. Wynika stąd oryginalne i nowatorskie podejście do tematów. W okresie akadyjskim znacznie większą rolę niż wcześniej zaczął odgrywać pierwiastek estetyczny, który można wychwycić dzięki indywidualnemu podejściu artysty. Okres ten nie trwał jednak długo, bo tylko około 140 lat.
Pieczęcie z okresu renesansu sumeryjskiego są już doskonałe. Wyobrażenia figuralne są modelowane zgodnie z anatomią i przemyślane w kompozycji, a szczegóły oddawane były po mistrzowsku, dzięki temu zbliżały się do gliptyki akadyjskiej. Kamienie do produkcji pieczęci były inne niż w okresie starosumeryjskim. W tym czasie tworzone były ze steamytu i hematytu. Obok rysunku często występowało imię właściciela.
Po technicznym mistrzostwie zaskakuje ubóstwo motywów, które niewiele różnią się od siebie, jakby były wykonywane seryjnie. Najczęściej jest to jedna i ta sama scena hołdownicza, w której właściciel prezentowany jest przez swojego rodowego lub osobistego boga, ubustwianemu królowi lub jednemu z wyżej stojących bóstw pantenonu, powielana jest w rozmaitych wariantach nieskończoną ilość razy (Ryc.5). W niewielkiej liczbie występują wcześniejsze, sumeryjskie wzory, a bogaty świat folklorystyczno-mitologiczny znika. Wyobrażenia Gilgamesza i Enkidu pojawiają się niezwykle rzadko i są pozbawione ekspresji. Również ulubiona scena polowania z wcześniejszych okresów ginie. Motywy fantastyczne również się nie pojawiają. Artysta okresu renesansu był rzemieślnikiem warsztatu królewsko-świątynnego i pracował pod kontrolą kapłanów i dworu, zatem sztuka propagowała oficjalną ideologię. Artysta musiał ograniczyć swoją fantazję i indywidualną pasję twórczą.
Sumeryjski renesans trwał około 100 lat. Mimo powierzchownych wpływów akadyjskich, sztuka tego okresu wyraźnie nawiązywała do okresu wczesnodynastycznego, z którym łączyła ją wspólnota kulturowego podłoża. Po upadku III dynastii z Ur zakończył się również sumeryjski okres w sztuce, ale jej zdobycze, choć przetwarzane, przetrwały do końca starożytności.
data utworzenia: 06.02.2016
ostatnia aktualizacja treści: 06.02.2016
źródła:
Sztuka Starożytnego Wschodu - Antoni Mierzejewski
Khan Academy
Północna Babilonia w okresie wczesnodynastycznym - Dorota Ławecka