Sumeryjska architektura
W najdawniejszych czasach sumeryjskich i przedsumeryjskich na terenie Mezopotamii budowano tylko z cegły suszonej. Cegłą wypalana pojawiła się później i stosowano ją tylko jako okładzinę do najważniejszych budowli. Kamień na ziemiach zamieszkałych przez Sumerów nie występował.Jeśli zatem chciano użyć go w budownictwie, to musiał on być sprowadzony, dlatego w architekturze sumeryjskiej występuje bardzo rzadko. Stosowano również drewno, które służyło jako belki na strop.
Na przełomie IV i III tys. p.n.e, jako budulca używano kwadratowej, płaskiej, glinianej i suszonej cegły o wymiarach 16 x 6 x 6 cm, zwanej fachowo riemchen. Na początku III tys. p.n.e. wyrabiano cegłę płasko-wypukłą (Ryc.1) o wymiarach 27 x 17 x 10 cm lub 18 x 15 x 5 cm - zmiana ta związana była z przybyciem nowej fali ludności semickiej do Mezopotamii. Za czasów dynastii akadyjskiej znów zaczęto używać cegły kwadratowej, płaskiej, tym razem o wymiarach 40 x 40 x 8 cm Cegła ta była zazwyczaj suszona, bardzo rzadko wypalana. Jako zaprawy używano rozwodnionej gliny z domieszką smoły bitumicznej. Do produkcji cegieł używano drewnianych forem.
Ze względu na kruchość cegły suszonej sumeryjskie budowle musiały mieć grube ściany, aby mogły one utrzymać ciężar dachu - z tego powodu prawie nigdy w sumeryjskich świątyniach nie znajduje się okien lub są one małe. Świątynie miały kształt wydłużony, aby można było zarzucić na ściany belki i zrobić dach.
Ze względu na podatność suszonych cegieł na działanie warunków atmosferycznych, wybudowany z nich dom mógł stać mniej więcej przez taki okres, w jakim żyło jedno pokolenie. Gdy się zapadał, równano usypisko i stawiano nowy, który siłą rzeczy musiał stać trochę wyżej. Było to działanie pożyteczne, ponieważ nie trzeba było budować sztucznych platform, zabezpieczających przed powodziami i wodami gruntowymi. W taki właśnie sposób rosły całe wzgórza miejskie. Prawdopodobnie w tym należy doszukiwać się początków koncepcji budowy zigguratów – zwanych świętymi wieżami.
Budowle wznoszone w ten sposób i z takiego materiału nie mogły przetrwać do naszych czasów. Wśród zwałów glinianego gruzu, powstałego z licznych następujących po sobie na tym samym miejscu budynków, archeolodzy odnajdowali najczęściej tylko nikłe resztki fundamentów i ścian.
Najważniejszymi obiektami w świecie Sumerów były świątynie. Były to domy bogów oraz miejsce gdzie sprawowano ich kult. Nie ma jednego wzorca architektonicznego lub też kanonu świątyni, trudno zatem jest scharakteryzować jednolity typ tradycji sumeryjskiego sanktuarium. Jest jednak kilka cech, które można by uznać za wspólne w przypadku kilku obiektów.
Prawie wszystkie świątynie wybudowane przez Sumerów są dziś jedynie bezładnymi usypiskami cegieł z jednym wyjątkiem, którym jest dwukrotnie w historii już naprawiany ziggurat w Ur, posiadający zachowane w dobrym stanie dwa poziomy. Cegła suszona do dziś wykorzystywana jest na bliskim wschodzie do budowy domów. Jednak, co roku po porze opadów wymagają one zabiegów konserwacyjnych. Gliniane, suszone cegły są bardzo wrażliwe na wodę, wręcz przez nią wypłukiwane. Wierzchnia warstwa budowli, wykonana z lepszego budulca, chroniła trzon budowli, nie pozwalając, aby woda z opadów przedostała się do środka. Jednak po wielu tysiącach lat cegła palona ustąpiła, powodując powolne niszczenie, nieodpornego na wodę, wnętrza.
Pałace królewskie
Architektura monumentalna to nie tylko świątynie, ale również królewskie pałace. Wyodrębnienie się pałacu było widocznym przejawem oddzielenia się władzy świeckiej od świątynnej. Pałac był monumentalną budowlą, będącą siedzibą króla, sprawującego, co prawda pewne funkcje, związane z kultem, ale rządzącego jednak w dużej mierze niezależnie. Dużą ich ilość odnaleziono w północnej Mezopotamii, natomiast południe jest w nie bardzo ubogie.
Z okresu wczesnodynastycznego z południa Mezopotamii pochodzi tylko jeden - w Eridu, poza tym poddaje się w wątpliwość, czy jest to w ogóle pałac. Sumeryjskie południe jest od strony archeologicznej ciągle jeszcze słabo znane i taki obraz może wynikać z obecnego stanu badań. Z drugiej jednak strony brak pałaców w południowej Mezopotamii może nie być wcale przypadkowy i oznaczać inne ścieżki rozwoju sumeryjskiego południa i zdominowanej przez ludność semicką północy.
Podział rządów z biegiem czasu pogłębiał się, a każda forma władzy potrzebowała odpowiedniej oprawy w postaci wszelkiego rodzaju dóbr materialnych, jak i miejsca, w którym wykonuje się czynności władzy. Najbardziej znanym jest pałac w Kiszu (Ryc.2) z okresu Mesilima (ok. 2600 p.n.e.). Pałace, tak jak budowle sakralne, wzorowano na założeniach domu mieszkalnego. Jednakże aby siedziba władcy godna była jego majestatu, formę tę zmonumentalizowano, tworząc wokół kilku dziedzińców rozległe kompleksy pomieszczeń, powielające kilkakrotnie pierwotne założenia architektoniczne.
Zespół pałacowy dzielono na część oficjalno-audiencyjną, apartamenty prywatne króla, pokoje dla służby i straży oraz liczne pomieszczenia o charakterze gospodarczym. Załozenia pałacowe miały strukturę dośrodkową, ponieważ ich podstawę stanowiły dziedzińce będące źródłem światła i powietrza oraz węzłami komunikacyjnymi rozległych części zespołu. Przed zagrożeniem z zewnątrz chroniły potężne mury i wieże, a sam układ pomieszczeń z komunikacją przez dziedzińce i wąskie korytarze czynił pałac budowlą łatwą do obrony.
Grobowce
Sumeryjscy królowie ubóstwiani już za życia odbierali cześć religijną również po śmierci, a wyraźnym tego przejawem są nekropolie królów z III dynastii z Ur oraz Królewskie Grobowce. Znajdują się tam nie tylko podziemne komory grobowe, ale również wzniesione nad nimi konstrukcje w formie mieszkań. Dla Sumerów zmarli królowie zamieszkiwali przeznaczone dla nich pałace, podobnie jak bogowie zamieszkiwali swoje świątynie. Tylko w tej epoce odnaleziono dowody kultu zmarłych władców w postaci monumentalnej architektury grobowej. Grobowce z innych epok były na ogół proste i nawet przepych rytuałów wcześniejszych sumeryjskich władców odbywał się bez pomników.
Przypuszcza się, że pośmiertny kult monarchów wiązał się z rytuałem zaślubin króla, który uosabiał Dumuziego, z kapłanką, która zastępowała Inannę. Gdyby kult zmarłych władców wynikał z wiary, że uosabiali oni Dumuziego, byłby to kult religijny, a nie pogrzebowy, chodziło zatem o zapewnienie płodności i urodzaju na ziemi, a nie o przyszłe losy zmarłego.
Ozdoby architektury
Kolejną charakterystyczną cechą architektury Sumerów było stosowanie ryzalitów (Ryc.3). Ryzalit wyglądał jak półkolumna wystająca ze ściany, ale nie był okrągły, tylko kanciasty. Element ten był konstrukcyjnie niepotrzebny, ale służył do ozdabiania fasady rytmicznymi szeregami zagłębień. Gdy na ścianę padało ostre słońce, dawały one efekty światłocieniowe, rozbijając martwą masę muru.
Pierwsze sumeryjskie domy przypominały szałasy na rzucie prostokątnym bądź owalnym. Wokół jednej centralnej wiązki ustawiano inne w trzech równoległych rzędach, poczym zewnętrzne zaginano do środka, a całość oblepiano gliną. Oblepione trzciny wystawały z cienkiej glinianej ściany, tworząc charakterystyczny element, który potem został zastosowany w budownictwie sakralnym jako ozdoba.
Co prawda rzadko, ale w architekturze IV i III tys. p.n.e., spotyka się jednak stosowanie kolumn. Najpopularniejszy przykład ich zastosowania znajdował się w pałacu w Kiszu, który posiadał kolumnowy portyk, w okręgu sakralnym E-anna w Uruku oraz w Świątynii Inanny w Nippur.
Zastosowanie półkolumn znane jest z E-anna oraz prawdopodobnie posiadała je również świątynia E-abzu. Z jednej ze świątyń w E-anna znane jest zastosowanie zdobienia półkolumn mozaiką z kolorowych stożków, wbijanych w miękką glinę.
data utworzenia: 30.09.2010
ostatnia aktualizacja treści: 21.10.2016
źródła:
Sztuka Starożytnego Wschodu - Antoni Mierzejewski
Sztuka Mezopotamii - Krystyna Gawlikowska
Północna Babilonia w okresie wczesnodynastycznym – Dorota Ławecka
Wczesnodynastyczne Pałace Mezopotamii – Dorota Ławecka