Sumeryjskie pismo
Pismo powstało w drugiej połowie IV tys. p.n.e. w epoce kulturowej zwanej Uruk. Służyło początkowo do zapisu języka sumeryjskiego, jednak później zostało też zaadaptowane do języków semickich: akadyjskiego, asyryjskiego i babilońskiego, a także do staroperskiego, który pochodził z grupy języków irańskich.
Sumeryjski język mówiony przestał być używany w XVIII w. p.n.e., jednak w dalszym ciągu ludzie uczyli się go pisać, dzięki czemu egzystował podobnie jak łacina w średniowiecznej Europie i używano go aż do I w. n.e., co oznacza, że był to jeden z najdłużej stosowanych systemów pisma w historii.
Kapłani, którzy sprawowali władzę w sumeryjskich państwach-miastach, prowadzili rozwiniętą działalność w zakresie administracji, czyli organizowania i kontrolowania produkcji oraz rozdzielania dóbr. Na tym ekonomicznym podłożu powstało i rozwinęło się, wynalezione przez sumeryjskich kapłanów pismo, które zostało stworzone na potrzeby administracji świątynnej. Tabliczki ze znakami piktograficznymi stanowiły rejestr przepływu towarów takich jak żywność, inwentarz i tkaniny. W momencie powstania był to już bogaty i złożony system, składający się z siedmiuset znaków. Najwcześniejsze tabliczki nie reprezentują jednak początkowej fazy powstania pisma.
Tokeny i bulle
Przed wynalezieniem pisma i zastosowaniem jako systemu, służącego do zapisu informacji, dotyczących działalności gospodarczej, używano tzw. tokenów lub żetonów (Ryc.1). Były to niewielkich rozmiarów, zazwyczaj wypalane z gliny, różnego kształtu bryłki, mające od kilku milimetrów do kilku centymetrów średnicy lub wysokości. Początek ich występowania – około 8000 p.n.e. – zbiega się w czasie z wprowadzeniem rolnictwa.
Najpierw repertuar kształtów ograniczał się tylko do kilku podstawowych typów: kulek, dysków, czworościanów, stożków i walców. Każdy rodzaj tokenów odpowiadał konkretnemu przechowywanemu towarowi lub hodowanemu zwierzęciu. Ten prosty system ułatwiający kontrolę i zarządzanie posiadanymi dobrami przetrwał w niemal niezmienionej postaci przez kilka tysięcy lat.
W połowie IV tys. p.n.e. zwiększyła się liczba ludności i osiedli w Mezopotamii, a także skomplikowała się struktura społeczna rozwijającej się wspólnoty typu miejskiego i elity władzy. Wraz z rozwojem rzemiosła dostępnych było coraz więcej różnego rodzaju produktów, rozwijał się lokalny i dalekosiężny handel. Te okoliczności wymusiły powstanie lepszego i sprawniejszego sposobu administrowania posiadanymi dobrami – stąd skomplikowanie systemu tokenów. Pojawiły się nowe i bardziej zróżnicowane ich typy: realistyczne wyobrażenia miniaturowych naczyń czy głów zwierząt. Drugą ważną zmianą w tym okresie było zastosowanie żłobień, wgłębień i nacięć na powierzchni tokenów. W tym czasie występowało 15 typów tokenów i około 250 ich podtypów.
Kolejny krok w rozwoju związany był ze wspomnianym już rozwojem handlu. Przedmioty transportowano na duże odległości, w transakcjach brali udział pośrednicy, a wytwórca nie stykał się bezpośrednio z odbiorcą. W tym okresie pojawiły się tzw. bulle (Ryc.2), czyli gliniane, okrągłe koperty, w których zamykano pewną liczbę tokenów, oznaczających rodzaj i ilość towarów, będących przedmiotem transakcji.
Taka koperta, opatrzona odciskiem pieczęci właściciela przesyłki mogła zostać wręczona pośrednikowi wraz z przekazanym towarem. Pieczęć, będąca odpowiednikiem dzisiejszego podpisu, potwierdzała autentyczność przesyłki. Odbiorca w razie wątpliwości mógł rozbić bullę i sprawdzić czy ilość i rodzaj towarów jednoznacznie określonych przez tokeny zgadza się z przesyłką.
Na powierzchni glinianej koperty zaczęto umieszczać odciski tokenów, a do odwzorowania nacięć i wyżłobień używano rylca. W ten sposób dokument można było przeczytać od razu bez konieczności rozbijania. Z chwilą stworzenia zapisu na powierzchni bulli z informacją o jej zawartości, zbędną rzeczą stało się umieszczanie w środku żetonów.
Pismo piktograficzne
Pierwsze tabliczki z odciśniętymi i wyrytymi znakami, przypominają bulle: mają podobne rozmiary i również są zaokrąglone lub owalne. Pismo piktograficzne (Ryc.3), zwane też ideograficznym było zatem kontynuacją idei zapoczątkowanej przez tokeny.
W niedoskonałej formie pismo egzystowało tylko na początku swojego rozwoju. Udoskonalenie go najpierw dotyczyło zwiększenia zakresu pojęć, które mogły być za jego pomocą wyrażone. W tym celu rysowano obok siebie dwa lub więcej piktogramów, nie związanych ze sobą znaczeniowo, aby nadać im nowy sens. Na przykład ideogram ust i chleba oznaczał czynność jedzenia. Taki sposób zapisu nazwano rebusowym (Ryc.4). Zaczęto też tym samym symbolem wyrażać różne pojęcia, co spowodowało jednak, że język pisany stał się mniej jednoznaczny.
Zapoczątkowanie stosowania znaków sylabowych, najpierw pełniących tylko rolę pomocniczą dla rdzenia słowa, który w dalszym ciągu miał charakter piktograficzny, spowodowało wytworzenie się i rozpowszechnienie mieszanego i skomplikowanego systemu pisma klinowego wyrazowo-sylabowego, zwanego też ideograficzno-zgłoskowym o pisowni rebusowej z trzema rodzajami znaków: ideogramy, sylaby oraz determinatywy.
Determinatywy służyły do tego, aby uniknąć nieporozumień. Były to symbole, które ułatwiały zrozumienie tekstu, ponieważ określały przynależność wyrazu do grupy rodzajowej.
Innym sposobem na rozstrzyganie wieloznaczności było stosowanie uzupełnień fonetycznych (Ryc.5), umieszczanych przed lub po ideogramie. Na przykład symbol uga oznaczał kruka, ale również mydło, nazwę miasta oraz bognię Nisabę. Aby ujednoznacznić sens znaku, zastosowano dwa uzupełnienia fonetyczne, z przodu i z tyłu, a także dodano jeszcze trzeci muszen, co oznacza ptaka, żeby było absolutnie jasne, że chodzi o kruka.
Język sumeryjski był w wysokim stopniu homofoniczny, co oznacza, że istniała duża liczba słów o podobnym lub identycznym brzmieniu. Na przykład wyrażenie o brzemieniu gu posiadało czternaście znaków, przy pomocy których można było je zapisać, przy czym każdy z nich oznaczał co innego (Ryc.6).
Inną osobliwością systemu była polifonia, czyli wiele słów posiadało podobne znaczenie, ale bardzo różne dźwięki, które zapisywano tym samym symbolem.
W najstarszym okresie zapis zaczynano od prawego rogu tabliczki, wyciskając jeden znak pod drugim. Było to niewygodne, ponieważ przy pisaniu większej liczby znaków można było zetrzeć, te, które napisano wcześniej. W związku z tym pisarze odwrócili tabliczki o 90 stopni w lewo, zaczynając pisanie od lewej strony w układzie poziomym. Podobnie jak tabliczki również o 90 stopni obrócono same znaki. (Ryc.7)
Piktogramy raczej rysowano niż pisano. Do rysowania był używany spiczasty rysik, który pozostawiał granulowe grzbiety po obu stronach linii. Kiedy pismo obrazkowe zaczęło być zastępowane przez klinowe, linie przestano przeciągać po powierzchni gliny, a zaczęto odciskać przy pomocy rylca o zmienionym kształcie. Wyeliminowało to ziarniste krawędzie.
Tekstów piktograficznych nie da się czytać – można je tylko interpretować. Prawdziwym przełomem stało się nadanie znakom-wyrazom wartości fonetycznych. Od tego momentu, czyli od około 2800 p.n.e. pismo klinowe nadawało się już do zapisu dźwięków mowy ludzkiej.
Pismo klinowe
Szybko zorientowano się, że pisanie jednego ideogramu, który odpowiadał jednemu pojęciu lub przedmiotowi było bardzo niepraktyczne, zatem zaczęto znakami zapisywać dźwięki. Powstawały nowe wyrazy pisane w oparciu tylko o samą fonetykę. Można powiedzieć, że prawdziwe pisanie zaczęło się dopiero z wprowadzeniem tych zmian, czyli z początkiem używania abstrakcyjnych symboli do reprezentowania dźwięku a nie po prostu zapisywanie obrazu, który reprezentuje słowo.
Dążenia do uproszczenia pisma spowodowało, że ideogramy wyszły z użycia, jako takie, ponieważ stopniowo były zastępowane kreskami o układzie pionowym, ukośnym i poziomym. W pełni wykształcony wyrazowo-sylabowy system pisma klinowego, pozbawiony znaków rozdzielających, charakteryzował się dużą liczbą znaków polifonicznych oraz homofonicznych i był trudny do opanowania.
Sumerowie nigdy nie przekształcili swojego pisma w prawdziwy alfabet. Ich fonetyka była oparta raczej na sylabach niż pojedynczych dźwiękach.
Skrybowie, którzy całe dnie spędzali na pisaniu, naturalnie zaczęli szukać sposobów na uproszczenie zapisu i w okresie nowosumeryjskim zainicjowano kompresję znaków, co spowodowało jednak duże zmiany w ich wyglądzie i nastręczało dużo trudności z odczytaniem. Przykład zaprezentowany na ilustracji (Ryc.8) dobrze oddaje zaletę pisania skompresowanymi znakami. W górnym wersie pisarz skupił się na oszczędzaniu miejsca na tabliczce i użył pisma skompresowanego, natomiast kolejne linie pokazują ile przestrzeni zajmuje pełna wersja.
Zaczęto również stosować skróty. Pisarze pomijali coraz więcej szczegółów przy zapisie symbolu, ponieważ i bez nich były one czytelne (Ryc.9).
Język sumeryjski był bardzo trudny do czytania i pisania, nawet dla skrybów. Pismo zawierało wiele skomplikowanych znaków, które trzeba było zapamiętać, a wszystkie z nich miały wiele znaczeń i różnoraką wymowę. Nie było wielu jasnych zasad gramatyki i nie używano przestrzeni między wyrazami, zatem stwierdzenie gdzie kończy się jeden wyraz a zaczyna drugi przysparzało trudności. Zdanie było długim paskiem ciągu znaków.
Pismo klinowe było używane nie tylko w Sumerze, ale również na obszarach położonych po sąsiedzku, na przykład w Elamie lub w Syrii. Po upadku państwa Sumerów wynaleziony przez nich system rozwijał się dalej i był wykorzystywany przez spadkobierców ich kultury. Stąd określenie "pismo klinowe" jest bardzo zwodnicze, ponieważ sugeruje, że to jakiś rodzaj systemu pisania. Prawdą jest natomiast to, że pismo klinowe oznacza nie jeden, lecz kilka rodzajów takich systemów, w tym ideograficzno-zgłoskowe, sylabiczne oraz alfabet, którym stało się w ostatniej fazie swojego rozwoju. W rzeczywistości, określenie "klinowe" pochodzi od łacińskiego cuneus, co oznacza "klin". Dlatego też, każdy z wyżej wymienionych rodzajów zapisu można nazwać klinowym tak długo jak tylko poszczególne znaki składają się z klinów.
data utworzenia: 21.04.2015
data ostatniej aktualizajci treści: 21.04.2015
źródła:
Początki pisma w Mezopotamii – Dorota Ławecka / Gazeta Biskupińska
Tajemnice Glinianych Tabliczek – Antoni Mierzejewski
ANCIENTSCRIPTS.COM
Sumerian Shakespeare