Państwo III dynastii z Ur
Monarchia III dynastii z Ur istniała w latach 2112-2005 p.n.e., była państwem powstałym w wyniku podbojów i obejmowała swoim zasięgiem ogromne obszary, zwłaszcza jak na realia końca III tysiąclecia p.n.e. Było najpotężniejszym i najrozleglejszym krajem ze znanych państw epoki. Pod tym względem mógłby się równać jedynie Egipt faraonów, gdyby już od połowy XXII wieku p.n.e. nie był pogrążony w zamęcie Pierwszego Okresu Przejściowego.
Królestwo nowosumeryjskie wraz z obszarem państw satelickich rozciągało się na linii wschód-zachód od Eufratu (bardziej ku północy od Tygrysu) po dzisiejsze prowincje Markazi i Isfahan (z ich zachodnimi częściami włącznie) oraz na linii północ południe od Kurdystanu (włącznie) i jeziora Urmia do irańskich prowincji Kerman i Fars (włącznie). Obejmowało zatem cały dzisiejszy wschodni Irak i zachodnią (górzystą) część Iranu (Ryc.1).
Z formalnego punktu widzenia, organizacja państwa III dynastii z Ur w układzie hierarchicznym odzwierciedlała prosty i typowy dla monarchii schemat złożony z pięciu poziomów. Na czele stał król, deifikowany po śmierci, a od pewnego momentu nawet za życia. Był pośrednikiem między bogami, a światem ludzi, miał określone funkcje i obowiązki sakralne, niezbędne do prawidłowego spełniania swojego posłannictwa - jest to pierwszy poziom.
Najbliższy osobie króla krąg autorytetu to jego, otoczona również do pewnego stopnia boskim splendorem, liczna rodzina (królowa - nin, małżonki lub konkubiny - lukur, dziedzic pierworodny, synowie, córki-księżniczki, pozostałe dzieci, czasem bracia i członkowie rodziny z różnych adopcji lub koligacji małżeńskich) oraz grupa najwyższych urzędników państwowych, sprawujących kierownicze funkcje w rządzie centralnym (z kanclerzem sukkal-mah na czele) albo specyficzne funkcje przy samym dworze - drugi poziom.
Trzeci poziom tworzyli zarządcy prowincji, piastujący różne stanowiska i mający różny zakres władzy i obowiązków, zależnie od przynależności prowincji do jednej z trzech stref organizacyjnych państwa. Z zasady byli to albo cywilni namiestnicy - ensi lub wojskowi gubernatorzy - šagina.
Czwarty poziom, podstawowy dla funkcjonowania struktur państwa, stanowili różnego szczebla urzędnicy, tworzący aparat administracyjny zarówno w urzędach prowincjonalnych, jak i centralnych. Do tej grupy należy zaliczyć, powiązaną strukturalnie z państwem („koroną”), biurokrację świątynną, wraz ze stojącymi na jej czele kapłanami, a także najwyższych przedstawicieli samorządu terytorialnego – naczelników (hazannum) miasteczek osiedli i wsi. Ci ostatni jako reprezentanci wobec wspólnot mieszkańców wobec administracji państwowej, przez sam fakt ten przynależeli do określonego szczebla struktury.
Piąty poziom to ludność, czyli mieszkańcy królestwa, bez względu na ich zróżnicowanie majątkowe, zawodowe oraz związek ekonomiczny (lub jego brak) z tym lub innym sektorem organizacyjnym gospodarki państwa. Z punktu widzenia stratyfikacji społecznej, wyróżniało się ludność wolną, pod względem społecznym i ekonomicznym, aktywną w sektorze prywatno-samorządowym, ponadto wielu pracowników jednostek gospodarczych państwa lub świątyń (w tym zarówno wolnych najemników, jak i „półwolnych”, a raczej zobowiązanych do pracy na rzecz owych podmiotów) oraz niewolników (urdu). W skład tych ostatnich wchodzili również tzw. zakładnicy, czyli osoby oddane lub te, które same się oddały w niewolę na czas spłaty długów pracą lub służbą. Niewolnicy ze względu na swą niewielką liczebność stanowili w całym okresie nowosumeryjskim demograficzny i ekonomiczny margines społeczeństwa.
Obszar królestwa III dynastii z Ur składał się z trzech bardzo od siebie różniących się, z punktu widzenia charakteru integracji polityczno-ekonomicznej w ramach całego imperium, stref: centrum, peryferiów oraz państw wasalnych.
Centrum, czyli historyczny i geograficzny Sumer i Akad, podzielone było na prowincje, mające stolice w dawnych sumeryjskich państwach-miastach z okresu wczesnodynastycznego oraz sporadycznie w nowo powstałych ośrodkach. Według list płatników podatku bala było najmniej 18 prowincji. Na terytorium każdej prowincji oprócz miasta centralnego znajdowało się wiele miasteczek, wsi i osiedli oraz dziesiątki lub setki najmniejszych jednostek terytorialnych, które nazywane były „polami” (a-ša3).
Dyskusyjne jest czy w skład centrum wchodziła południowa część rejonu rzeki Dijali z miastami Esznunna i Išim-Šulgi oraz Suznana z Suzą. Problem polega na tym, że namiestnicy wszystkich tych trzech miast raz występują jako płatnicy podatku bala, a innym razem jako dostawcy kontrybucji gun2 ma-da, co jest głównym wyznacznikiem przynależności do strefy peryferiów. Być może status tych ośrodków zmieniał się w czasie w zależności od sytuacji politycznej. Biorąc pod uwagę tradycyjne związki rejonu rzeki Dijali z Sumerem i Akadem prawdopodobnie nie będzie błędem zaliczenie Esznunny oraz Išim-Šulgi do centrum państwa III dynastii z Ur, natomiast płatność podatku bala przez Suzę, należy jednak chyba uznać za sytuację wyjątkową i niestanowiącą podstawy do takiej kwalifikacji.
Peryferia to obszar podbity i zorganizowany przez Szulgiego, prawie dwa razy większy od centrum i otulający je od północnego wschodu i wschodu. Obejmował tereny przedgórza Zagrosu i częściowo jego zachodnich pasm od linii Tygrysu i Górnego Zabu na północy do wschodnich wybrzeży Zatoki Perskiej po rzekę Zohreh lub nawet rzekę Šapur. Odpowiada to całemu dzisiejszemu wschodniemu Irakowi oraz prowincjom zachodniego Iranu – Kurdystan, Lurystan i Chuzestan. Pod względem geograficznym i strategicznym obszar ten stanowił naturalną, buforową strefę obronną dla centrum państwa wobec obcych krajów. Przyjmując fakt uiszczania kontrybucji gun2 ma-da za podstawę przynależności danego miasta, krainy lub ludności pewnego obszaru do peryferiów znanych jest aż 95 tworzących je miast-krajów.
Trzecią strefę stanowi system państw wasalnych. Podobnie jak peryferia wobec centrum, tak ich terytoria były strefą otulającą je na całej długości granicy wschodniej i północnej. Geograficznie obszar ten rozciągał się od dzisiejszej granicy turecko-irańskiej i jeziora Urmia na północy gdzieś do jeziora Bakhtega’n – Maharlu – Tašik na południu, obejmując praktycznie cały teren górskiego Kurdystanu i gór Zagros, włącznie z Irańską prowincją Fars na południu. Strefę tę tworzyły państwa pozostające w orbicie wpływów królestwa Ur (np. poprzez małżeństwa dynastyczne), ale nie płacące podatku gun2 ma-da.
Głównymi problemami państwa Ur była próba pogodzenia interesów gospodarczych dynastii z całkowicie uzasadnionym dążeniem poszczególnych miast do zachowania samodzielności. Duże kłopoty sprawiały też liczne plemiona pasterskie, które na skutek ekspansji imperium znalazły się w jego obrębie. Były to zarówno plemiona górskie, które stale niepokoiły północno-wschodnie i wschodnie krańce monarchii oraz plemiona Martu-Amorytów, które napadały słabiej obwarowane miasta od północy.
Władza królów z III dynastii z Ur była dziedziczna, a sami królowie panowali w sposób absolutny i bez ograniczeń, tak jak nigdy wcześniej żadni inni władcy sumeryjscy. Królowie czerpali wzorce z imperium akadyjskiego, które upadło około 100 lat wcześniej. Ur-Namma (Ryc.2) pozostawił po dynastii akadyjskiej tytulaturę królewską jako: „król czterech stron świata” oraz dodał nową: „król Sumeru i Akadu”. Dał tym samym wyraz, że dynastia panuje nad dwiema częściami geograficznymi, lecz przede wszystkim podkreślił związek państwa z dwiema tradycjami. Najmniej prawdopodobny jest w tym okresie akcent różnic etnicznych, aczkolwiek są to tylko przypuszczenia, ponieważ badania nad tym zagadnieniem bardzo trudno przeprowadzić.
Państwo III dynastii z Ur było bardzo rozległe, lecz częściowo wyludnione, gdzieniegdzie słabo zagospodarowane. Mimo tego cechowała go większa konsolidacja niż imperium akadyjskie, do czego przyczynił się system irygacyjny, który łączył całą południową Mezopotamię w jeden system gospodarczy. Sprawiała to też silna władza króla, której podstawę gospodarczą stanowiły majątki królewskie. Olbrzymie połacie ziemi królewskiej zdecydowanie przeważały nad innymi formami własności.
W odróżnieniu od królów z dynastii akadyjskiej, ale wzorem Gudei z Lagasz przedstawiciele dynastii z Ur byli przede wszystkim gospodarzami i zarządcami swojego kraju. Aspekt militarny został odsunięty na dalszy plan, czego przejawem było to, że władcy ci bardzo chętnie odwoływali się do zabiegów dyplomatycznych. Napisy królewskie i utwory poetyckie przede wszystkim wychwalały budowę kanałów i świątyń, troskę o pola i pastwiska, dbałość o osadnictwo, umacnianie dróg oraz zakładanie twierdz. Wszystko to wymagało konsolidacji siły roboczej, a jedynym sposobem, który zapewniał pełne jej wykorzystanie było niewolnictwo, które kwitło w okresie w tym czasie.
Z czasów Ur-Nammy pochodzi najstarszy jak dotąd odnaleziony kodeks, który został nazwany kodeksem Ur-Nammy. Jego spisanie potwierdza wprowadzenie nowych wartości społeczno-ekonomicznych. Obowiązujące to tego momentu prawo zwyczajowe powodowało bardzo szerokie nadużycia, najczęściej ze strony rodów arystokratycznych. Spisanie praw mogło wpłynąć na ożywienie praktyki sądowej, ponieważ nigdy wcześniej nie odnaleziono tak dużej ilości protokołów sądowych, jak w czasach panowania III dynastii z Ur.
Sprawne działanie aparatu państwowego królowie z Ur zawdzięczali dobrze zorganizowanej machinie biurokratycznej, złożonej z doskonale wyszkolonych urzędników. Każdemu z nich podlegały wąskie i ściśle określone dziedziny. Wszystkie, nawet najbardziej błahe sprawy wymagały akceptacji króla. Jedną z centralnych postaci w systemie biurokratycznym państwa był pisarz.
data utworzenia: 03.03.2017
data ostatniej aktualizajci treści: 03.03.2017
źródła:
Ensi w czasach III dynastii z Ur: aspekty ekonomiczne i administracyjne pozycji namiestnika prowincji w świetle archiwum z Ummy - Marek Stępień
Historia Bliskiego Wschodu w starożytności - Julia Zabłocka