E-abzu
E-abzu, czyli Dom Abzu to świątynia poświęcona dla boga Enkiego, która znajdowała się w Eridu. Znana jest również pod nazwą E-engura, czyli Dom Słodkich Wód, Obecnie E-abzu jest niewielkim wzgórzem na pustyni, którego prostokątne zarysy, wystające spod powierzchni pustynnego piasku wskazują, że pod spodem znajduje się obiekt niegdyś stworzony przez człowieka (Ryc. 1). W okresie państwa sumeryjskiego obiekt ten w końcowej fazie był zigguratem, złożonym z trzech platform. Prace budowlane przy świątyni prowadzili m.in. królowie z III dynastii z Ur: Ur-Namma oraz Amar-Suen.
Wykopaliska archeologiczne odsłoniły pozostałości siedemnastu świątyń, które były wzniesione w odstępach czasowych jedna nad drugą (Ryc.12). Te obiekty sakralne były budowane na przestrzeni trzech różnych okresów chronologicznych. Świątynie I - V wzniesiono w późnym okresie Uruk (ok. 3100 p.n.e.), świątynie VI - XI to budowle pochodzące ze środkowego i późnego okresu Ubajd (ok. 5000 - 3750 r.p.n.e), a świątynie XV i XVI pochodzą z wczesnego okresu Ubajd (ok. 5500 r.p.n.e.). Niemal nie zachowały się żadne szczątki świątyni I i II, ponieważ zostały pogrzebane pod fundamentami zigguratu, zbudowanego przez władców z III dynastii z Ur. To co pozostało ze świątyń I - V to jedynie resztki platform, na których były wzniesione budynki świątynne.
Najwcześniejszym śladem architektury odkrytym pod E-abzu i w ogóle w Eridu są cztery równoległe do siebie ściany, tworzące tzw. świątynię siedemnastą - XVII (Ryc. 2). Jej budowa jest bardzo prosta - układ ścian przypominał kwadrat. Pozostałości obiektu znajdowały się 10,90 m pod powierzchnią ziemi i 0,30 m. nad dziewiczą ziemią, w której nie było śladów osadnictwa. Wewnętrzne wymiary każdego z boków kwadratowego budynku wynosiły 2,80 m. Ściany zbudowano z suszonej cegły i nie posiadały one elewacji. Na środku pomieszczenia usytuowany był mały piedestał. Na zewnątrz znaleziono róg innej budowli oraz okrągły kształt resztek pieca, o średnicy 1,3 m. Nie zlokalizowano wejścia do budowli ani śladów okien w resztkach ścian, ale północny róg budowli nie zachował się i możliwe jest, że wejście znajdowało się właśnie w tej części. Świątynia była zorientowana na północ, zachód, południe i wschód. Orientacja taka była niezmienna aż do najwyższego poziomu. Wewnątrz, ze środka północno-wschodniej i północno-zachodniej ściany wystawały dwa ryzality, które służyły do zamocowania drewnianej belki, podtrzymującej sufit. Nie ma dowodu na to, że wewnątrz znajdował się ołtarz lub stół ofiarny. Jedyną cechą wnętrza jest kwadratowy piedestał o wysokości 0,20 m, który służył za podstawę dla posągu boga.
Świątynie wczesnego okresu Ubajd - ok. 5500 p.n.e.
Na ruinach tej świątyni wybudowano kolejną, nazwaną przez archeologów świątynią szesnastą - XVI (Ryc. 3). Wydaje się ona być rekonstrukcją poprzedniej budowli, ale już mniej przypominała pudełko. Jej plan był podobny kształtem do krzyża. W północno-zachodniej ścianie znajdowała się nisza, w której stał piedestał o wysokości 0,24 m. Zbudowano ją z cegły o wymiarach 0,54-0,32 x 0,20 x 0,06(7) cm. Cegła ta nosiła ślady tynku, czyli wewnętrzne ściany posiadały elewację. Drugi piedestał, podobny do pierwszego znajdował się na środku głównego pomieszczenia - odkryto przy nim ślady ognia (piedestał otoczony był przez popiół).
Na zewnątrz znaleziono ślady prac murarskich oraz resztki jakiejś małej budowli, przypuszcza się, że to mogą być pozostałości trzeciego piedestału. Przy południowym rogu znaleziono okrągły kształt pieca. Wejście znajdowało się w południowo-wschodniej ścianie - było przesunięte nieco do boku w kierunku ściany północno-wschodniej, a wewnątrz zostało ono wzmocnione ceglanymi ryzalitami. Świątynia składała się z jednego, małego pomieszczenia o wymiarach 3 na 4 m, które miało dwie niezbyt wyraźnie oddzielone od siebie ryzalitami części. Ryzality te miały szerokość 0,40 m. i podtrzymywały belkę stropową. W jednej, położonej bliżej wejścia, części przebywali wierni, modląc się i składając bogu ofiary. Tutaj znajdował się stół ofiarny; w drugiej zaś mogli przebywać tylko kapłani, w tej części znajdował się posąg, przedstawiający bóstwo. Świątynia była podzielona tak jak klasyczne orientalne miejsce kultu boga. Posiada przedsionek, miejsce święte oraz święte świętych. W okolicach wejścia zostały znalezione kawałki malowanej ceramiki.
Świątynie środkowego oraz późnego okresu Ubajd - ok. 5000 - 3750 p.n.e.
Świątynia piętnasta XV początkowo nie była brana pod uwagę jako świątynia, ale ze względu na fakt, że została wzniesiona na pozostałościach wcześniejszej, została uznana za jedną z nich. Budowla miała czworokątny kształt o wymiarach wewnętrznych 7,30 x 8,40 m. Tym co po niej pozostało są dwie całe ściany i dwie ściany szczątkowe prostokątnego budynku, jak również dodatkowa piąta ściana, biegnąca na zewnątrz, równolegle do północno-zachodniej, jednak nie stwierdzono, aby była ona częścią świątyni. Boki nie były jednakowej grubości. Dwie równoległe do siebie ściany były dwa razy szersze niż dwie pozostałe. Zostały one zbudowane z podwójnej warstwy, a dwie cieńsze tylko z pojedynczej. Ściany zbudowane były z bardzo nietypowej cegły, która widocznie była ręcznie wyrabiana na miejscu. Cegła miała bardzo wydłużony profil oraz kwadratowy przekrój. Dodatkowo cegły miały po pięć otworów na zaprawę, które były robione kciukiem prawej ręki. Zachodni róg budowli był oddzielony od głównego pomieszczenia cienką ścianą. Jedna ze ścian, która znajdowała się na zewnątrz była ścianą okrągłego pieca.
Nad tą budowlą nie znaleziono żadnych istotnych pozostałości świątyni XIV, XIII i XII, ale stwierdzono następujące po sobie kolejno poziomy tych budynków.
Świątynia jedenasta - XI (Ryc.5) jest pierwszą złożoną i wyrafinowaną budowlą. Po raz pierwszy była ona wzniesiona na platformie. Platforma nie była wybudowana z solidnej cegły, ale usypana z otaczającej ją ziemi oraz gruzów, pochodzących z poprzednich budowli. Była dwukrotnie rozszerzana i rozbudowywana. Po raz pierwszy pojawiła się rampa, która prowadziła na górę po schodach. Budowla po zewnętrznej stronie posiadała ryzality, które miały dwojaką funkcję – służyły jako dekoracja oraz wzmocnienie. Grubość ścian była taka sama jak grubość suszonej cegły, z której były zbudowane. Wymiary cegły wynosiły 0,52 x 0,27 x 0,07 m. Odszyfrowanie planu budynku nie było łatwym zadaniem, ponieważ połowa fundamentów, nie była możliwa do zbadania, jednak udało się ustalić, że w części która została odsłonięta, świątynia posiadała cztery komnaty, w tym jedna z nich, wyraźnie była główną - mogło to być sanktuarium. Jego wymiary to 4,50 x 12,60 m. W jednym z mniejszych pomieszczeń odkryto, wychodzące z podłogi na wysokość 0,15 m podwyższenie, na którym znajdował się stół ofiarny, otoczony popiołem i śladami po płonącym ogniu. Trzecie pomieszczenie, usytuowanie od południowo - wschodniej strony, do którego można było dostać się z sanktuarium było małe i kwadratowe, o wewnętrznej długości boku 1,70 m. Nie znaleziono wejścia do świątyni. Przypuszcza się, że było w południowo - zachodniej ścianie.
Świątynia dziesiąta - X (Ryc. 6) ma układ bardzo podobny do świątyni XI. W porównaniu z nią zmiany są niewielkie. Platforma została postawiona nad pozostałościami poprzedniej budowli – wypełniono ją gruzami i piaskiem - a dodatkowo wydłużono o osiem metrów. Ściany świątyni w niektórych miejscach zachowały się do wysokości 0,45 m. Znaleziono trzy pomieszczenia: największe, podłużne, które mogło być sanktuarium oraz dwa mniejsze po południowo-wschodniej stronie. W południowym rogu budowli, we wnęce znajdował się duży piedestał, którego przeznaczenia nie udało się określić. Większe pomieszczenie, we wschodniej części budowli, inaczej niż w świątyniach XI i IX, nie posiadało stołu ofiarnego, co było bardzo nietypowe. Nie było ściany, oddzielającej je od sanktuarium. Mniejsza, kwadratowa komnata była nieznacznie oddzielona od głównego pomieszczenia. Ściany po zewnętrznej stronie zdobione były ryzalitami. Jako materiał budowlany posłużyła cegła o wymiarach 0,47 x 0,25 x 0,065 m.
W planie świątyni dziewiątej - IX (Ryc.7) ponownie występuje prostokątne sanktuarium o wymiarach 10 x 4 m, gdzie znajdowało się podwyższenie o wysokości 0,40 m, a na przeciwko w innej części sanktuarium stała zbudowana z suszonej cegły ławka. Podwyższenie to przylegało do jednej z wewnętrznych ścian. Podobnie jak w świątyniach XI i X od południowo-wschodniej strony znajdowały się boczne pomieszczenia. Ściany budowli były cieńsze niż w poprzednich świątyniach, a jej plan był bardziej zrozumiały. Jedno z podłużnych pomieszczeń w południowo-zachodniej części pełniło funkcję korytarza, który rozciągał się na całą szerokość wzdłuż jednej z bocznych ścian. Wejście zlokalizowano w południowo-wschodniej części świątyni. Najpierw prowadziło ono do przedsionka, z którego dwa osobne przejścia prowadziły zarówno do podłużnej komnaty, zwanej korytarzem, jak i do sanktuarium. Odrębne wejście z platformy miała również komnata, w której stał ołtarz. Komnata ta posiadała bezpośredni dostęp do sanktuarium oraz prawdopodobnie miała jeszcze jedno wejście w północno-wschodniej ścianie. W części, która została odsłonięta, świątynia oprócz sanktuarium, korytarza i komnaty z ołtarzem zawierała jeszcze jedno małe kwadratowe pomieszczenie, do którego można było wejść z sanktuarium.
Świątynia ósma - VIII (Ryc.8) była jedną z najbardziej wyrafinowanych budowli odkrytych wewnątrz kopca 1 w Eridu. Jej ściany były rozszerzone i miały średnio 70 cm szerokości. W porównaniu do świątyni IX plan był znacznie bardziej rozbudowany. W centralnej części świątyni znajdowała się podłużna komnata, która była sanktuarium, gdzie mieścił się przy południowo-zachodniej ścianie ołtarz, do którego prowadziły dwa stopnie w górę. Ołtarz miał prostokątny kształt i wymiary 0,20 m x 0,30 m oraz 0,20 m wysokości. Tuż obok niego w północno-zachodniej i południowo-wschodniej wewnętrznej ścianie znajdowały się ryzality, które podkreślały go i tworzyły jego obramowanie. Dodatkowo układ ten tworzył wyimaginowaną zasłonę, która dzieliła przestrzeń na cześć kultową oraz pozostałą wewnątrz sanktuarium. Te same architektoniczne elementy zostały powtórzone po przeciwległej stronie pomieszczenia, gdzie znajdował się stół ofiarny, otoczony przez popioły i ślady po ogniu. Został on zbudowany z suszonej cegły i miał wymiary 0,20 x 0,30 x 0,20 m. Dwie wyimaginowane ściany dzieliły sanktuarium na trzy części. W południowo-wschodniej ścianie zlokalizowano wejście, które poprzez przedsionek prowadziło z tarasu do głównego pomieszczenia. Z jednej z komnat, która znajdowała się w południowym rogu świątyni, można było przejść do skrzydła, które składało się z dwóch pomieszczeń i zapewne zostało dobudowane w późniejszym czasie. Pomieszczenia te były dostępne również bezpośrednio z platformy. Po bokach sanktuarium znajdował się szereg mniejszych komnat. Za ołtarzem znajdowało się ukryte wejście, zaś w innej ścianie było przejście zamykane od strony sanktuarium. Spora część ścian z tej budowli nie zachowała się i przebieg niektórych z nich został dorysowany, częściowo z wykorzystaniem lustrzanego odbicia istniejącego planu. Nie zlokalizowano krawędzi platformy.
Siódma świątynia - VII (Ryc. 9a i 9b) jest podobna do świątyni VIII. Rozmiar, grubość ścian i orientacja jest niemal ta sama. Wymiary platformy zostały zredukowane i dostosowane do wymiarów budowli, która była na niej postawiona. Jedno z wejść znajdowało się w bocznej północno-wschodniej ścianie i było wejściem dodatkowym przeznaczonym prawdopodobnie wyłącznie dla kapłanów. W południowo-zachodniej ścianie za ołtarzem nie znaleziono śladów ukrytego przejścia tak jak w świątyni VIII. Do głównego wejścia, które znajdowało się w południowo-wschodniej ścianie prowadziły trzystopniowe schody. Aby dostać się do głównej komnaty należało najpierw przejść przez przedsionek, który został zmniejszony w porównaniu do tego ze świątyni VIII, ale pozostałe pomieszczenia nie zmieniły swoich rozmiarów. Z powodu schodów próg oraz wewnętrzna podłoga głównego pomieszczenia zostały podniesione względem posadzek pozostałych komnat. Budowla posiadała dwie kondygnacje. Świątynia miała ściany zbudowane z suszonej cegły, które po zewnętrznej stronie były zdobione przez ryzality. Ołtarz znajdował się w głównym pomieszczeniu przy jego krótszej ścianie. Wymiary tego obiektu to 18,5 x 13 m. W układzie dominuje centralnie usytuowane sanktuarium, o długości 10 m, otoczone szeregiem mniejszych pomieszczeń, gdzie wyeksponowane były miejsca narożnikowe. Jedna z komnat usytuowana w południowym rogu miała bezpośredni dostęp zarówno do sanktuarium jak i do platformy. Ołtarz, który miał zachowaną wysokość do 0,85 m oraz stół ofiarny o wysokości 0,60 m znajdowały się w tym samym miejscu co w świątyni VIII z tą różnicą, że nie prowadziły na nie schody. Po bokach pod sufitem znajdowały się trójkątne okna oświetlające pomieszczenie główne.
Świątynia szósta - VI (Ryc.10) posiadała wyższą platformę niż wcześniejsze budowle około 1,20 m. Układ budowli był podobny do świątynia VII – do wejście również prowadziły schody. Głównym pomieszczeniem było podłużne sanktuarium o wymiarach 14,40 x 3,70 m, wokół którego znajdowały się dodatkowe, mniejsze pomieszczenia. Sanktuarium tak jak w poprzednich świątyniach było podzielona dwoma wyimaginowanymi zasłonami na trzy części. Stół ofiarny oraz ołtarz były usytuowane naprzeciw siebie po przeciwnych stronach sanktuarium. Stół ofiarny nosił ślady palonego ognia i popiołu, a wokół niego znaleziono dużą ilość rybich ości. Prawdopodobnie Enkiemu, który był bogiem słodkich wód, składano w ofierze ryby, które następnie były spalane. Pod tym piedestałem znajdowało się zagłębienie . Wewnętrzne ściany posiadały elewację, która była pokryta malowidłami. Posadzka była pokryta ceramiką. Ślady składania ofiar w świątyni VI są bardzo ważne, ponieważ są najwcześniejszą pozostałością rytuału, który zdaje się przynależeć do końcówki okresu Ubajd (ok. 3750 r.p.n.e.)
Świątynie okresu Uruk i późniejsze - od ok. 3100 p.n.e.
Pozostałości po świątyniach V, IV i III niemal zniknęły, a zachowały się po nich wyłącznie platformy, na których zostały wzniesione. Platformy pod tymi budowlami zmieniały się tylko nieznacznie. Platforma pod świątynią III była zbudowana z małej czerwonej cegły, pod świątynią VI ze średniej zielonkawej cegły, a pod świątynią V z dużej jasnej cegły. Świątynia druga - II była zbudowana nieco z boku i przylegała tylko do tych platform, a jej platforma była zbudowana z kamienia wapiennego i posiadała elewację. Jej plan również nie zachował się.
Pozostałością po świątyni pierwszej - I jest gigantyczny taras, który był wielokrotnie naprawiany i używany przez tysiąc lat. Platforma pod tą świątynią była zbudowana z kamienia wapiennego, ale bloki były większe niż w platformie pod świątynią II. Taras posiadał wiele zadziwiających zdobień, a jego boki były obmurowane kamiennymi stopniami i pokryte gipsowym tynkiem. Świątynia bardzo różniła się od poprzednich stylem architektonicznym. Wydaje się, że jej ściany były zbudowane z półokrągłych kolumn, podobnie jak struktury w E-anna w Uruk (Ryc.11)
Wnioski
Najwcześniejsze ślady osadnictwa w Eridu znajdują się w warstwie XVIII, jednak materiał, który odnaleziono na tym poziomie jest niedostateczny, aby móc go przestudiować. Zatem pierwszym wyraźnym śladem budynku jest warstwa XVII. Budowla z tego poziomu była prosta i miała kształt nieregularnego kwadratu oraz nie posiadała śladu po wejściu. Kolejna świątynia, świątynia XVI miała już bardziej skomplikowany plan i posiadała ołtarz. Świątynia XV jest czworokątnym budynkiem, który posiadał jedną, wyraźną niszę. Te budowle można umieścić w kategorii prymitywnych świątyń lub nawet budynków, które mogły spełniać zupełnie świeckie funkcje, jednak odnalezione resztki pieców świadczą o odprawianiu w tym miejscu jakichś rytuałów.
W warstwie XI pojawia się bardziej wyrafinowana budowla. Świątynia posiadała rampę, usytuowaną prawdopodobnie w południowo-zachodniej części. Świątynie X i IX posiadały niemal identyczny plan oraz tę samą grubość ścian. Świątynie te posiadały ołtarz przy krótszej ścianie oraz korytarz, znajdujący się tuż za nim. Położenie ołtarza nie ulegnie zmianie aż do ostatniej fazy, jednak umiejscowienie stołu ofiarnego będzie zmieniać się w różnych okresach. W świątyniach XI i IX stół ofiarny umieszczony był w sanktuarium, naprzeciwko ołtarza, ale w świątyni X, zupełnie jak w archaicznych budowlach, znajdował się na zewnątrz. Może to oznaczać, że w poszczególnych okresach odprawiano różne rytuały oraz dla różnych praktyk budowane różne komnaty.
Architektura świątyni VIII ewoluuje i bardzo różni się od poprzednich struktur. Jedynymi elementami, których położenie nie uległo zmianie są podłużne sanktuarium oraz miejsce, w którym znajdowały się ołtarz i stół ofiarny. Lokalizacje wejścia kompletnie się zmieniła. Główne znajdowało się w centralnej części południowo-wschodniej ściany oraz dodatkowe, które umiejscowione było w północno-wschodnim boku naprzeciwko ołtarza i za stołem ofiarnym. Świątynia miała trzyczęściowy plan, co jest typowe dla tego typu obiektów z okresu przedpiśmiennego.
Ponieważ ściany były zbudowane z cegły suszonej, która nie daje zbyt atrakcyjnej barwy, powstaje pytanie jak były umeblowane i ozdabiane wnętrza. Głównym elementem ścian były ryzality, które nie tylko je wzmacniały, ale również wprowadzały różnorodność oraz grę światłocienia na powierzchni.
Prawdopodobnie ściany były również zdobione malowidłami oraz różnorodnymi technikami ornamentowymi tj. gipsowe szyszki oraz mozaika, tworzona z kwadratowych elementów lub glinianych różnokolorowych stożków.
Półkolumny, występujące w świątyni I były prawdopodobnie wykonane z wypalonej gliny oraz pomalowane na czarno bitumem. Chociaż ten rodzaj zdobienia odnosi się raczej do stylu tylko świątyni I to nie można wykluczyć, że wcześniejsze budowle również były ornamentowane w podobny sposób.
data utworzenia: 30.09.2010
ostatnia aktualizacja treści: 01.12.2014
źródła:
An architectural and conceptual analysis of Mesopotamian temples from the Ubaid period to the Old Babylonian period - Amir H. Soudipour
Sztuka i Archeologia Starożytnego Wschodu - Joahim Śliwa
Sztuka Mezopotamii - Krystyna Gawlikowska
Sztuka i Archeologia Starożytnego Wschodu - Joachim Śliwa
The Ancient World Art