Sumeryjskie świątynie
Świątynie były najważniejszymi obiektami w architekturze Sumerów. Służyły jako domy bogów oraz miejsce sprawowania ich kultu, dlatego budowano je z należytą starannością, nadając monumentalne wymiary oraz stosując liczne architektoniczne ozdoby. Nie ma podstaw, aby zakładać istnienie jednego wzorca architektonicznego lub też kanonu świątyni, trudno zatem jest scharakteryzować jednolity typ tradycji sumeryjskiego sanktuarium. Jest jednak kilka cech, które można by uznać za wspólne w przypadku kilku obiektów.
Zauważalnym procesem w historii sumeryjskiej architektury sakralnej było stopniowe przekształcanie świątyń nizinnych w zigguraty (Ryc.1). Początek tej ewolucji określa się na koniec IV tys. p.n.e., a za pierwszy krok w kierunku zigguratu uważa się Białą Świątynię w Uruku w okręgu Kullaba (galeria zdjęć: pozycja nr 3), która stała na pojedynczym tarasie. Za drugi krok można uznać świątynię w Al-Uqair (galeria zdjęć: pozycja nr 6), która stała na dwóch platformach – jedna na drugiej.
Jako przyczynę procesu wznoszenia się świątyń uważa się słaby materiał budowlany, jakim były suszone cegły, nieodporne na warunki atmosferyczne, a zatem cały gmach świątyni nie był zbyt trwałą konstrukcją. Wybudowany z nich obiekt musiał w końcu ulec erozji i wtedy burzono go, równano usypisko, tworzono z tego platformę i stawiano w tym miejscu nową świątynię, która musiała stać wyżej niż poprzednia. Platforma zabezpieczała budowlę przed powodziami i wodami gruntowymi, a dodatkowo świątynia nabierała majestatu, coraz bardziej górując nad zabudową miasta. Po wielu wiekach trwania tego procesu świątynie stawały się coraz wyższe aż w końcu prowadzące na nie schody stały się długimi rampami, a konstrukcja świątyni zaczęła przypominać wieżę.
Obiekty architektury nie przetrwały w całości do obecnych czasów. Wśród zwałów glinianego gruzu, powstałego z licznych następujących po sobie na tym samym miejscu budynków, archeolodzy odnajdowali najczęściej tylko nikłe resztki fundamentów i ścian. Prawie wszystkie tego typu budowle sumeryjskie są dziś bezładnym usypiskiem cegieł, wyjątkiem jest dwukrotnie już naprawiany Ziggurat w Ur (galeria zdjęć: pozycja nr 7), który posiada zachowane w dobrym stanie dwa poziomy.
Wyróżnia się trzy typy zigguratów: o podstawie prostokąta, kwadratu oraz złożony. Drugi i trzeci typ występował w Mezopotamii w późniejszych czasach, natomiast w Sumerze budowano zigguraty o podstawie prostokąta.
Konstrukcja zigguratu przekładana była co kilka rzędów warstwami mat trzcinowych oraz spoiwem. We wnętrzu pozostawiano wąskie poziome kanały, które pozwalały oddychać masie ceglanej i regulowały jej wilgotność. Zigguraty wznoszone przez Sumerów miały trzy piętra, a dopiero późniejsze, asyryjskie i babilońskie od pięciu do nawet siedmiu. Poszczególne piętra były kolorowe. Zdarzało się, że na tarasach sadzono krzewy, a nawet drzewa. Budowle były skanalizowane terakotowymi rurami, którymi woda z opadów spływała w dół.
Inną cechą świątyń Sumerów był owalny kształt niektórych z nich. Jest to jednak powierzchowne podobieństwo, ponieważ rozplanowanie przestrzeni wewnątrz owalu było w każdym przypadku odmienne. Przykładami takich świątyń były świątynie w Al-Ubajd (galeria zdjęć: pozycja nr 1 i 2) i w Chafadżi (Ryc.2) oraz świątynia Ibgal (galeria zdjęć: pozycja nr 4). O ile odkryte w Al-Ubajd fragmenty konstrukcyjne – belki stropowe, kolumny i elementy wystroju architektonicznego pozostałe na terenie temenosu wskazują na istnienie budynku świątynnego, o tyle w Chafadżi nie zachowały się żadne pozostałości zabudowy na platformie, a jej wygląd i usytuowanie pozostaje w sferze domysłów badaczy. Porównanie wyglądu platform, na których zapewne stały świątynie również pokazuje, że różnią się one pod względem wysokości, kształtu oraz sposobem konstrukcji.
Tylko w świątyni w Al-Ubajd zastosowano system drenów odprowadzających wodę, którego istnienia nie stwierdzono w pozostałych założeniach. Inne jest usytuowanie platform w stosunku do muru obwodowego, a w najstarszej fazie Ibgal budynek wzniesiono na poziomie gruntu, bez żadnego podwyższenia. Inaczej także zaplanowano wejście do temenosu – w Chafadżi i w Al-Ubajd prowadziło ono na dziedziniec, zaś w Ibgal bezpośrednio do budynku.
Świątynia w Chafadżi wraz z innymi budynkami tworzyła prostokątny dziedziniec, otoczony przez podwójne mury w kształcie owala Dokładniejsza analiza tych świątyń prowadzi do wniosku, że podobieństwa są powierzchniowe i sprowadzają się do kształtu otaczającego muru, który jest mniej lub bardziej zbliżony do owalu. Nie można jednak mówić o jednym standardowym planie tego rodzaju budowli, ponieważ każda z nich wyróżnia się istotnymi elementami indywidualnymi, nieobecnymi w pozostałych.
Wszystko przemawia za tym, że do końca okresu Dżemdet Nasr każdy mógł wchodzić do poszczególnych części świątyni. Natomiast później ludzie nie związani bezpośrednio z odprawianiem obrzędów nie mieli prawa wstępu do celli i otaczających ją pomieszczeń.
Do końca okresu wczesnodynastycznego sumeryjskie świątynie budowane były na planie osi prostej, jednak konsekwentne przemieszczanie się ludności semickiej w kierunku południowym spowodowało, że w Sumerze rozpowszechnił się semicki typ budowli kultowej, zarzucający plan otwarty na schemacie tzw. osi łamanej (galeria zdjęć: pozycja nr 5). Nowa konstrukcja wykształciła się zapewne z niezachowanych akadyjskich budowli świątynnych. Ich charakterystyczną cechą był układ kolejnych pomieszczeń na wspólnej osi (dziedziniec, przedsionek, cella) oraz usytuowanie posągu bóstwa w szerokiej, poprzecznej celli na wprost wejścia. Taki schemat występuje na przykład w Ur w południowej części Giparu.
Budowniczy świątyń mieli w zwyczaju składanie depozytów fundacyjnych, które poprzedzało samo wznoszenie świątyni. W narożnikach budowli umieszczano różnego rodzaju metalowe płytki lub gliniane tabliczki, które na ogół nosiły inskrypcję, informującą o tym, kto i komu zbudował świątynię. Umieszczanie depozytów fundacyjnych stało się później powszechne w budownictwie sakralnym całej Mezopotamii.
Galeria Zdjęć
data utworzenia: 20.10.2016
ostatnia aktualizacja treści: 20.10.2016
źródła:
Sztuka Starożytnego Wschodu - Antoni Mierzejewski
Sztuka Mezopotamii - Krystyna GawlikowskaPółnocna Babilonia w okresie wczesnodynastycznym – Dorota ŁaweckaSztuka i archeologia Starożytnego Wschodu – Joachim Śliwa